Εξωσωματική γονιμοποίηση

Η IVF σχεδιάστηκε αρχικά για περιπτώσεις γυναικείας υπογονιμότητας οφειλόμενης σε σαλπιγγική απόφραξη μη αντιμετωπίσιμη διαφορετικά. Σε αυτή την περίπτωση το ωάριο και το σπερματοζωάριο δεν συναντιούνται και η μέθοδος προσέφερε αυτή ακριβώς τη δυνατότητα in vitro. Με τον καιρό εξελίχθηκε ώστε να απευθύνεται σε ένα μεγαλύτερο φάσμα περιπτώσεων συμπεριλαμβάνοντας την ανδρική υπογονιμότητα, αλλά και εκείνες τις περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η ανίχνευση κάποιου βιολογικού εμποδίου – με τα ως τώρα μέσα τουλάχιστο – και χαρακτηρίζονται περιπτώσεις ανεξήγητης υπογονιμότητας - παλαιότερα δε αναφερόταν και ως “ψυχογενείς”. Βλέποντας κανείς την ετερογένεια των ενδείξεων θα υπέθετε, ορθά, ανάλογη ετερογένεια των ψυχικών ζητημάτων που ενδεχομένως να συνυπάρχουν. Παρόλα αυτά είναι δυνατό να διακρίνουμε στις περισσότερες περιπτώσεις κοινά ψυχικά ζητήματα, με χαρακτηριστικότερα, αυτό της απώλειας και του πένθους, αλλά και την εκάστοτε δυνατότητα προσαρμογής σε συνθήκες υψηλού stress.

Πένθος

Ως πένθος ορίζουμε τις ψυχικές διεργασίες που φυσιολογικά εκκινούν μετά από μια σημαντική απώλεια (για παράδειγμα ενός αγαπημένου προσώπου) οι οποίες έχουν μερικά σταθερά κλινικά χαρακτηριστικά (δυσφορία, απώλεια του ενδιαφέροντος για τον έξω κόσμο και για καινούρια πράγματα, αναστολή σχεδόν όλων των δραστηριοτήτων πλην εκείνων που έχουν κάποια σχέση με αυτό που χάθηκε) και καταλήγουν στο να ξεπερασθεί η απώλεια. Αυτό σημαίνει ότι, τελικά, ανακτάται η δυνατότητα αναπλήρωσης του χαμένου ψυχικού αντικειμένου με ένα νέο και όχι κατ' ανάγκη όμοιο.

Η διεργασία του πένθους αυτή καθεαυτή δεν είναι παθολογική. Αλλά δεν είναι πάντα όλοι ο άνθρωποι σε θέση να φέρουν αυτή την ψυχική δουλειά σε πέρας γιατί υπάρχουν διάφορα εμπόδια που αφορούν είτε στη δομή της προσωπικότητας (συχνά παλαιότερες απώλειες των οποίων το πένθος δεν έχει ολοκληρωθεί), είτε σε εξωτερικές συνθήκες. Τα εμπόδια αυτά μπορεί να μην επιτρέψουν την ολοκλήρωση της διεργασίας, αφήνοντας το ζήτημα της απώλειας σε εκκρεμότητα η οποία ανεξάρτητα από τη συνοδό συμπτωματολογία (μελαγχολία, άγχος, ευερεθιστότητα, απάθεια, σωματικές εκδηλώσεις κ.α.) κυρίως εμποδίζει τη δυνατότητα να συνδεθεί κανείς με νέα αντικείμενα στη θέση των παλιών που έχασε.

Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος για τη θέση μιας έννοιας όπως η απώλεια και το πένθος , σε μια διαδικασία που έχει σκοπό να παράξει το αντίθετο, να φέρει ζωή και να εμπλουτίσει, όπως αυτή της IVF. Αν αναλογιστούμε όμως τι είναι αυτό που τελικά οδηγεί το υπογόνιμο ζεύγος στην αναζήτηση τεχνικής λύσης, τότε το ερώτημα απαντάται σχετικά απλά: Είτε η υπογονιμότητα αφορά τον ένα ή τον άλλο υποψήφιο γονέα, ή ακόμα και όταν δεν έχει διαγνωσθεί υποκείμενη βιολογική αιτία, ο αντίκτυπος στον ψυχικό κόσμο των υποψηφίων γονέων είναι ανάλογος μιας μεγάλης απώλειας. Η διαπίστωση ότι έχει χαθεί ή έστω μειωθεί η αναπαραγωγική ικανότητα που συχνά εκλαμβάνεται ως απώλεια της σεξουαλικότητας, η διάγνωση στη φάση του αρχικού ελέγχου κάποιας υποκείμενης νόσου, η ωρίμανση και το επερχόμενο γήρας, ή οι έως τώρα προσωπικές επιλογές, είναι μόνο μερικά από τα συνήθη ψυχικά ζητήματα που εμπεριέχουν την έννοια της απώλειας και οι υποψήφιοι γονείς έρχονται αντιμέτωποι πριν ακόμα φθάσουν στη μονάδα IVF. Επιπλέον αυτών, αρκετά ζευγάρια έχουν ήδη επιβαρυνθεί μετά από σειρά άκαρπων προσπαθειών, με κόστος τόσο υλικό όσο και ψυχικό. Μια εμπειρία απώλειας που συχνά δεν έχουν προλάβει να αφομοιώσουν, να ολοκληρώσουν δηλαδή το σχετικό πένθος.

Stress και Εξωσωματική γονιμοποίηση

Κάθε κύκλος IVF αποδεδειγμένα δημιουργεί στις υποψήφιες μητέρες αυξανόμενο stress, ψυχικό φορτίο δηλαδή, ανάλογο μιας σοβαρής σωματικής πάθησης. Το καταλαβαίνουμε αν αναλογιστούμε την ανάγκη για αυστηρή συμμόρφωση με τις ιατρικές οδηγίες, τις επεμβατικές τεχνικές αλλά και την μεγάλη ορμονική αναστάτωση κυρίως στη φάση της ωοθηκικής διέγερσης. Συχνή και όχι άσχετη με το stress είναι η διαταραχή στην ενδοσυζυγική λειτουργία, η οποία φαίνεται πως είναι εντονότερη αν η υπογονιμότητα οφείλεται (και) στον άνδρα.

Το άθροισμα του αναπόφευκτου ιατρογενούς stress, του συσσωρευμένου ψυχικού καμάτου αλλά και της ανεπάρκειας του υποστηρικτικού συστήματος , αφού συχνά δυσλειτουργεί και η συζυγική σχέση, μπορούν να πληγώσουν την ψυχική λειτουργία της υποψήφιας μητέρας. Συχνά επανέρχονται στο προσκήνιο παλαιότερα τραύματα ή εσωτερικές συγκρούσεις λίγο πολύ ξεχασμένες. Οι υποψήφιες μητέρες έτσι κατακλύζονται από αισθήματα απελπισίας, άγχους, ευερεθιστότητας, ματαίωσης, ανεπάρκειας, θλίψης ή τα σωματικά τους ανάλογα όπως αίσθημα διαρκούς κόπωσης, σωματικοί πόνοι ή άλλες ενοχλήσεις, κακουχία.

Το πέρας της προσπάθειας και κυρίως η θετική έκβαση μειώνει κατά κανόνα το stress, υπάρχουν όμως περιπτώσεις που ακόμα και το θετικό αποτέλεσμα πυροδοτεί ανησυχίες για την πορεία της πολύτιμης πλέον κύησης, αλλά και τις ευθύνες της επερχόμενης μητρότητας. Αντίστοιχα, η αρνητική έκβαση αυξάνει αποδεδειγμένα τον κίνδυνο για κατάθλιψη.

Τέλος, οι υποψήφιες μητέρες επιβαρύνονται συχνά από στερεότυπες, μη έγκυρες πεποιθήσεις με συχνότερη την ανησυχία ότι το – σε κάποιο βαθμό αναμενόμενο - άγχος που βιώνουν θα μειώσει τις πιθανότητες επιτυχίας της μεθόδου. Ανάλογες αντιλήψεις απηχούν παλαιότερες θεωρίες “ψυχογενούς” υπογονιμότητας. Οι περισσότερες αυτών στερούνται τεκμηρίωσης. Πολλές όμως, αποτελούν λεπτομερείς και πολύ ακριβείς κλινικές καταγραφές των πολύπλοκων εσωτερικών συγκρούσεων των υπογόνιμων γυναικών που αναζητούν απεγνωσμένα λύση και ως τέτοιες έχουν μέγιστη αξία για την κατανόηση των ιδιαίτερων αυτών ψυχικών καταστάσεων από τον ειδικό.

Φαίνεται λοιπόν από τα παραπάνω ότι αρχικά υπάρχει μια ανάγκη για ψυχολογική ανάγνωση και κάποιου βαθμού αντίληψη όλων αυτών των ψυχικών φαινομένων από μέρους των ειδικών της IVF. Αυτό διευκολύνει τόσο τους υποψήφιους γονείς να εμπιστευθούν, όσο και τους γιατρούς να είναι αποτελεσματικότεροι επιτυγχάνοντας καλύτερη συμμόρφωση ή δρομολογώντας μια εύστοχη παραπομπή στον ειδικό της ψυχικής υγείας.

Ο ρόλος του ειδικού

Σε ενδεδειγμένες περιπτώσεις και με τη σύμφωνη γνώμη των ενδιαφερομένων, η παραπομπή στον ειδικό της ψυχικής υγείας μπορεί να ανακουφίσει τους υποψήφιους γονείς, να δώσει καλύτερο νόημα στις αποφάσεις τους οι οποίες ορισμένες φορές είναι αρκετά δύσκολες, βελτιώνοντας έτσι την προσαρμογή τους στην, ομολογουμένως, απαιτητική διαδικασία, διευκολύνοντας τους προς τη γονεϊκότητα.

Όσον αφορά δε τις περιπτώσεις γυναικών στις οποίες η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή δεν έχει φέρει το αναμενόμενο αποτέλεσμα, υπάρχει ιστορικό πολλαπλών προσπαθειών, υποκείμενης νόσου ή άλλος επιβαρυντικός παράγοντας και όπως ανέφερα υπάρχει υψηλή πιθανότητα να εμφανιστεί κατάθλιψη, ο ρόλος του ειδικού της ψυχικής υγείας είναι ουσιαστικός στο να συνοδεύσει την ασθενή μέσα από την ψυχοθεραπευτική διαδικασία σε όλη την διεργασία του πένθους, παλαιού και σύγχρονου, διευκολύνοντας την ολοκλήρωσή του, επιτρέποντας τόσο την αποκατάσταση την ψυχικής λειτουργίας της ασθενούς όσο και την δυνατότητά της να σχεδιάσει την μετέπειτα πορεία της σε περισσότερο ρεαλιστική βάση.

Σπανιότερα, ο ειδικός της ψυχικής υγείας θα υποστηρίξει και με βιολογικές θεραπείες (φάρμακα) την ψυχική λειτουργία κάποιου εκ των υποψηφίων γονέων, ιδίως αν η συμπτωματολογία είναι σοβαρότερη, συνυπάρχει ατομικό ή οικογενειακό ψυχιατρικό ιστορικό ή εκδηλωθούν ψυχικές παθήσεις στη μητέρα σχετιζόμενες με την κύηση και τη λοχεία.

Χρυσόστομος Ν. Παύλου
Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής
Επιστημονικός Συνεργάτης Κέντρου Εξωσωματικής Αθηνών (www.ivfathenscenter.gr)